آفت دهان یک ضایعه غیرمسری و عودکننده است که برخلاف تبخال، توسط ویروس ایجاد نمی‌شود و خارج از دهان یا روی لب‌ها (ناحیه مرز پوست و مخاط) ظاهر نمی‌گردد. در مقابل، تبخال (هرپس) معمولاً خوشه‌ای است، مسری بوده و توسط ویروس هرپس سیمپلکس ایجاد میشود. زخم‌های عفونی دیگر نیز اغلب بزرگ‌تر و دارای چرک هستند و با عفونت‌های باکتریایی یا قارچی مانند برفک دهان نوزاد مرتبط‌اند، در حالی که آفت دهان معمولاً به دلایل داخلی مانند نقص ایمنی یا کمبودهای تغذیه‌ای رخ می‌دهد.
علت آفت دهان
دلایل دقیق ایجاد آفت دهان کاملاً مشخص نیست، اما اعتقاد بر این است که ترکیبی از عوامل داخلی و محیطی در بروز آن نقش دارند. شناخت علت آفت دهان اولین قدم برای پیشگیری و مدیریت صحیح آن است.
- آسیب به بافت دهان: ضربه فیزیکی یکی از شایع‌ترین محرک‌هاست. این آسیب‌ها می‌تواند ناشی از گاز گرفتن تصادفی گونه یا لب، استفاده شدید از مسواک یا حتی استفاده نادرست از نخ دندان باشد. همچنین، عدم رعایت مراقبت بعد از کشیدن دندان یا استفاده از وسایل دندانپزشکی تیز نیز می‌توانند باعث ایجاد ضایعه شوند.
- مصرف غذاهای تند یا اسیدی: برخی مواد غذایی می‌توانند با تحریک مخاط دهان، زمینه را برای تشکیل آفت فراهم کنند. غذاهای اسیدی مانند مرکبات (لیمو، پرتقال)، گوجه‌فرنگی و همچنین غذاهای بسیار تند و پر ادویه می‌توانند باعث التهاب و زخم شدن بافت‌های حساس دهان شوند.
- واکنش‌های آلرژیک: حساسیت به برخی مواد موجود در خمیردندان‌ها (به ویژه سدیم لوریل سولفات – SLS)، دهان‌شویه‌ها یا مواد غذایی خاص نیز می‌تواند یکی از علت آفت دهان باشد. این واکنش‌ها می‌توانند باعث تحریک بافت دهان شده و به دنبال آن، آفت ایجاد شود.
- استرس و تغییرات هورمونی: استرس‌های روانی شدید، اضطراب و کمبود خواب می‌توانند به طور مستقیم با تضعیف سیستم ایمنی بدن، فرد را مستعد ابتلا به آفت دهان کنند. همچنین، در بانوان، نوسانات هورمونی مانند آنچه در دوران قاعدگی رخ می‌دهد، می‌تواند زمینه‌ساز بروز یا عود مکرر آفت دهان باشد. این مسئله نشان می‌دهد که مدیریت سطح استرس برای سلامت کلی دهان و دندان اهمیت دارد.
- بیماری‌های گوارشی و روده‌ای: گاهی اوقات، علت آفت دهان را باید در خارج از حفره دهان جستجو کرد. بیماری‌های التهابی روده مانند بیماری کرون و کولیت اولسراتیو یا بیماری سلیاک (حساسیت به گلوتن) می‌توانند با جذب ضعیف مواد مغذی و عدم تعادل سیستم ایمنی، منجر به ظهور زخم‌های آفتی شوند. اسید معده نیز که در ریفلاکس اسید به دهان باز می‌گردد، می‌تواند مینای دندان را تخریب کرده و باعث تحریک بافت دهان شود، هرچند که تاثیر اسید معده بر دندان بیشتر در ایجاد فرسایش دندانی نمایان است تا آفت.
- ضعف سیستم ایمنی بدن: سیستم ایمنی بدن نقش حیاتی در محافظت از دهان در برابر باکتری‌ها و عوامل بیماری‌زا دارد. ضعف یا اختلال در عملکرد این سیستم، چه به دلایل موقت (مثل سرماخوردگی یا استرس) و چه به دلایل مزمن (مثل برخی بیماری‌های خودایمنی)، می‌تواند بدن را مستعد حملات ایمنی به بافت‌های دهان کند که نتیجه آن بروز آفت است.
- کمبود ویتامین و مواد معدنی (B12، آهن، روی و …): سوء تغذیه یا جذب ضعیف مواد مغذی، یک علت آفت دهان شایع است. کمبود برخی ریزمغذی‌های ضروری، به ویژه ویتامین B12، اسید فولیک، آهن و روی، سلامت مخاط دهان را به خطر انداخته و ترمیم زخم‌ها را کند می‌کنند. مصرف مکمل‌ها در صورت تأیید کمبود توسط پزشک، می‌تواند به پیشگیری از عود آفت کمک کند.
- عوامل ژنتیکی: سابقه خانوادگی نقش مهمی در آفت‌های مکرر دهان دارد. اگر یکی از والدین یا هر دو سابقه آفت دهان داشته باشند، احتمال ابتلای فرزندان به آفت‌های عودکننده به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد. در واقع، بسیاری از افراد مبتلا به آفت مکرر، خویشاوندانی دارند که همین مشکل را تجربه کرده‌اند.
- علت‌های اختصاصی (بعد از دندانپزشکی، در کودکان، در دوران قاعدگی و …): آفت ممکن است پس از اقدامات دندانپزشکی مانند تزریق بی‌حسی یا تمیز کردن خشن دندان‌ها به دلیل آسیب‌های موضعی ایجاد شود. در کودکان، آفت‌ها اغلب ناشی از گاز گرفتن ناخواسته و یا کمبود ویتامین‌ها هستند. همچنین در زنان، دوره‌های قاعدگی یا بارداری به دلیل تغییرات هورمونی می‌توانند زمان‌های مستعدی برای بروز آفت باشند.
آفت مکرر دهان
آفت‌های دهان معمولاً به صورت پراکنده رخ میدهند، اما زمانی که یک فرد به طور مرتب دچار زخم‌های جدید میشود، به آن «آفت دهان عودکننده» می‌گویند. این وضعیت می‌تواند به شدت بر کیفیت زندگی تأثیر بگذارد و نیازمند بررسی دقیق‌تری است.
تکرار آفت دهان اغلب ریشه در مسائل زمینه‌ای مانند حساسیت‌های غذایی تشخیص داده نشده، کمبودهای تغذیه‌ای مزمن (به ویژه B12 و آهن)، استرس‌های شدید یا بیماری‌های سیستمیک (مانند بیماری کرون) دارد. در بزرگسالان، این عود مکرر معمولاً با استرس یا تغییرات هورمونی ارتباط داده میشود. در کودکان، شایع‌ترین عامل کمبود ویتامین‌ها و یا آسیب‌های مکرر دهانی در حین بازی است.
درمان خانگی آفت دهان
درمان‌های خانگی متعددی وجود دارند که می‌توانند به کاهش درد و تسریع روند بهبودی آفت دهان کمک کنند. هدف اصلی این روش‌ها، تسکین علائم، حفظ بهداشت محیط آفت و کاهش التهاب است.
- آب نمک: محلول آب نمک ولرم (نصف قاشق چایخوری نمک در یک فنجان آب) به عنوان یک دهانشویه طبیعی و ضدعفونی‌کننده عمل می‌کند. غرغره کردن این محلول چندین بار در روز می‌تواند به تمیز کردن زخم و کاهش التهاب و درد کمک کند.
- یخ: قرار دادن یک تکه کوچک یخ به طور مستقیم روی آفت می‌تواند به طور موقت ناحیه را بی‌حس کرده و درد و سوزش ناشی از آفت دهان را کاهش دهد. این روش به ویژه برای تسکین فوری درد در هنگام غذا خوردن یا صحبت کردن مفید است.
- عسل: عسل طبیعی دارای خواص ضد باکتری و ضد التهابی است. مالیدن مقدار کمی عسل خام و ارگانیک به طور مستقیم روی آفت می‌تواند لایه‌ای محافظ روی زخم ایجاد کرده و به ترمیم بافت کمک کند و در نتیجه درد و قرمزی آفت دهان را کاهش دهد.
- ماست: مصرف ماست‌های حاوی کشت‌های فعال و زنده (پروبیوتیک) به تعادل باکتری‌های مفید در دهان و دستگاه گوارش کمک می‌کند. این تعادل می‌تواند سیستم ایمنی را تقویت کرده و به تسریع روند بهبودی آفت کمک نماید. حتی می‌توانید کمی ماست سرد را برای تسکین موقت روی آفت نگه دارید.
- جوش شیرین: محلول جوش شیرین (یک قاشق چایخوری جوش شیرین در نصف فنجان آب) به عنوان یک دهانشویه قلیایی عمل کرده و می‌تواند اسیدیته دهان را خنثی کند. کاهش محیط اسیدی می‌تواند التهاب آفت را کمتر کرده و به بهبودی سریع‌تر آن منجر شود.
- آلوئه‌ورا: ژل آلوئه‌ورای خالص، به دلیل خواص ضد التهابی و آرام‌بخش خود، می‌تواند به تسکین درد و التهاب آفت دهان کمک کند. مالیدن مستقیم ژل روی زخم یا استفاده از دهانشویه‌های حاوی آلوئه‌ورا در کاهش ناراحتی موثر است.
- مکمل‌های ویتامین و مواد معدنی: اگر علت آفت دهان کمبود ویتامین‌ها باشد، مصرف مکمل‌هایی مانند ویتامین B12، آهن، روی و فولات زیر نظر پزشک می‌تواند از عود آفت جلوگیری کرده و به سلامت کلی مخاط دهان کمک کند. این مکمل‌ها به بازسازی بافت‌های دهانی آسیب‌دیده کمک شایانی می‌نمایند.
تفاوت آفت دهان با سرطان دهان و تبخال
بسیاری از افراد هنگام مشاهده زخم‌های دهانی نگران می‌شوند و ممکن است آفت دهان را با ضایعات جدی‌تر مانند سرطان یا تبخال اشتباه بگیرند. جدول زیر تفاوت‌های کلیدی بین این سه وضعیت را نشان می‌دهد:
| ویژگی | آفت دهان (Aphthous Ulcer) | تبخال (Herpes Simplex/Cold Sore) | زخم سرطانی دهان |
| علت | ناشناخته، مرتبط با ایمنی، استرس، کمبود ویتامین و ژنتیک. | ویروس هرپس سیمپلکس (HSV). | رشد غیرقابل کنترل سلول‌ها. |
| محل ظهور | فقط داخل دهان (بافت‌های نرم، زبان، گونه). | معمولاً خارج دهان و لبه لب‌ها. | هرجای دهان، زبان، لثه، حلق. |
| ظاهر | زخم گرد/بیضی، مرکز سفید/زرد، حاشیه قرمز. | گروهی از تاول‌های کوچک که پاره شده و دلمه می‌شوند. | زخم سفید یا قرمز که بهبود نمی‌یابد، سفت و برجسته است. |
| درد | بسیار دردناک، به خصوص در چند روز اول. | دردناک یا خارش‌دار، همراه با سوزش قبل از ظهور. | معمولاً در مراحل اولیه بدون درد است. |
| قابلیت سرایت | غیرمسری. | بسیار مسری. | غیرمسری. |
| مدت زمان | ۷ تا ۱۴ روز (آفت ماژور تا ۶ هفته). | ۷ تا ۱۰ روز. | بهبودی ندارد و طولانی مدت (بیش از ۳ هفته). |
سوالات متداول
آفت دهان چقدر طول می‌کشد؟
بیشتر آفت‌های دهان معمولی (آفت مینور) در عرض ۷ تا ۱۰ روز به طور کامل بهبود می‌یابند و جای زخم باقی نمی‌گذارند. با این حال، آفت‌های بزرگ‌تر و عمیق‌تر (آفت ماژور) ممکن است تا ۶ هفته طول بکشند و در موارد نادر، ممکن است یک جای زخم کوچک بر جای بگذارند. سرعت بهبود به عوامل مختلفی مانند اندازه آفت، وضعیت سلامت عمومی و رعایت بهداشت دهان بستگی دارد.
آیا آفت مسری است؟
خیر، آفت دهان چیست؟ یک ضایعه مسری نیست. همانطور که در جدول بالا مشاهده کردید، آفت دهان برخلاف تبخال که توسط ویروس منتقل میشود، به دلیل اختلال در سیستم ایمنی، ضربه، استرس، یا کمبودهای تغذیه‌ای ایجاد میشود. بنابراین، نمی‌توانید آفت را از طریق بوسیدن یا استفاده از ظروف مشترک به فرد دیگری منتقل کنید.
آیا آفت دهان خطرناک است؟
در اغلب موارد، آفت دهان خطرناک نیست و به سادگی یک عارضه ناراحت‌کننده و دردناک محسوب میشود. خطر اصلی زمانی مطرح میشود که آفت‌ها به طور مکرر عود کنند، بسیار بزرگ باشند یا بیش از سه هفته طول بکشند. در این شرایط، آفت دهان می‌تواند نشانه‌ای از یک بیماری زمینه‌ای جدی‌تر (مانند بیماری‌های خودایمنی یا کمبود شدید ویتامین) باشد که باید توسط پزشک متخصص بررسی شود تا علائم آفت دهان با علائم دیگر بیماری‌ها اشتباه گرفته نشود.
